Home » Over LVB » Signaleren, screenen en diagnostiek

Dossier signalering, screening en diagnostiek

Een licht verstandelijke beperking (LVB) zo vroeg mogelijk signaleren voorkomt veel problemen. In het onderwijs, zorg of elders in de maatschappij, het begint met de ogen open houden voor een mogelijke LVB.

Herkennen is de eerste stap

Aan het uiterlijk is meestal niet te zien dat mensen licht verstandelijk beperkt zijn. Mede hierdoor worden leerlingen overvraagd op school, op stages en in het alledaagse contact met mensen of instanties. Er wordt meer gevraagd dan ze kunnen of aankunnen. Dit kan leiden tot faalervaringen, frustratie en een negatief zelfbeeld.

Deze negatieve gevoelens kunnen zich op den duur uiten in opstandig gedrag en andere emotionele of gedragsproblemen. Als gevolg hiervan is de kans groot dat mensen met een LVB afhaken op school. Door het ontbreken van een goede opleiding komen ze vervolgens moeilijker aan het werk. Hun maatschappelijk functioneren wordt hierdoor belemmerd. Verdere problematiek zoals eenzaamheid, armoede en schulden liggen dan al snel op de loer.

Veel problemen zijn te voorkomen als tijdig de juiste behandeling en ondersteuning worden ingezet. Het vroegtijdig herkennen van een LVB is dus belangrijk!

Maar hoe doe je dat? Dit zijn enkele stappen:

Signaleren van een LVB

Soms kom je iemand tegen waarbij je het gevoel hebt dat er iets speelt. Iemand die bijvoorbeeld moeilijk meekomt op school, een beperkt sociaal netwerk, moeite met het vinden en behouden van een bijbaan of foute vrienden. Je krijgt je vinger er niet precies achter. Mogelijk is er dan sprake van een LVB.

Er zijn een aantal kenmerken waar je dan op kunt letten, die doorgaans vanaf de basisschoolleeftijd (ongeveer vanaf groep 5) opvallen. Je kunt letten op:

School: vaak blijven zitten, de overstap naar speciaal onderwijs of het niet afronden van een opleiding.
Rekenen: moeite met relatief eenvoudige optel- en aftreksommen, rekenen in tijd, omgaan met wisselgeld.
Taalbegrip en -gebruik: bijvoorbeeld spreekwoorden en gezegden niet goed begrijpen en verkeerd gebruiken.
Schrijven: zoals een werkstuk maken maar ook, op latere leeftijd, (online) formulieren invullen.
Concreet gedrag: bijvoorbeeld moeite met klokkijken, wat meer kinderlijke hobby’s en voorkeuren die niet bij de kalenderleeftijd passen.
Vriendschappen en sociale relaties: moeite met het aangaan en onderhouden van sociale contacten, of veel ruzie maken.

Deze signalen kunnen een eerste aanwijzing zijn voor een mogelijke LVB. Het is altijd nodig om nader onderzoek te doen voordat we spreken van een LVB. Dit kan door eerst te screenen en eventueel (door te verwijzen voor) diagnostisch onderzoek.

Ook op de site expertisepunt LVB staat informatie over bewustwording en signalering van een LVB.

Screenen op een mogelijke LVB

Onderwijsprofessionals spelen een belangrijke rol als het gaat om signalering van het herkennen van een mogelijke LVB. Hieronder laten we verschillende screeningsinstrumenten zien waar jullie gebruik van kunnen maken.

Schaal Adaptief Functioneren (SAF)

De SAF is een gratis screeningsinstrument dat ontwikkeld is voor het (regulier) basisonderwijs. Met deze laagdrempelige vragenlijst (15 vragen) kan worden bepaald of een leerling mogelijk op LVB-niveau functioneert. De SAF kan ingevuld worden door de leerkracht zelf of door een intern begeleider (IB’er), die de jeugdige goed kent en zicht heeft op hoe de jeugdige op dit moment functioneert.

De SAF kan ingezet worden bij jeugdigen vanaf groep 5 (zij zijn dan 8 à 9 jaar) tot en met groep 8 (circa 12 jaar). In principe kan de SAF voor iedere leerling ingevuld worden, maar voor leerlingen die moeilijk leren, concentratie problemen hebben, een ouder, broer of zus hebben met een LVB of minder sterk sociaal-emotioneel functioneren is het in ieder geval raadzaam om de SAF in te vullen.

Zet je de SAF in? Raadpleeg dan de handleiding LVB? Daar kun je wat mee! Hierin wordt de SAF uitvoerig besproken en krijg je suggesties voor een passende ondersteuning.

Screener voor intelligentie en licht verstandelijke beperking (SCIL)

De SCIL is er in twee versies: voor 14-17 jarigen en voor mensen vanaf 18 jaar. De twee versies bevatten inhoudelijk dezelfde vragen, maar verschillen in aanspreekvorm (‘je’ versus ‘u’). Verder bestaat de screener uit 14 vragen die in 10-15 minuten ingevuld kan worden. De vragen worden door de persoon zelf ingevuld.

De SCIL is een screeningsinstrument dat in verschillende contexten kan worden ingezet:

In het voortgezet onderwijs (o.a. praktijkonderwijs en vmbo)
Bij MEE (ondersteuning in het leven met een beperking) of in wijkteams
In de psychiatrie (algemeen en forensisch), voorafgaand aan behandeling
In de dak- en thuislozenzorg
Bij politie, justitie en reclassering

De SCIL is te bestellen bij de uitgeverij Hogrefe.

SCAF: Screener voor adaptief functioneren en licht verstandelijke beperking

De SCAF is een screener voor adaptieve vaardigheden van mensen met een LVB van 16 jaar en ouder. Het is een betrouwbaar screeningsinstrument dat gebruikt kan worden om snel te bepalen of er mogelijk sprake is van LVB. Een interviewer legt 12 vragen over de drie domeinen van adaptief functioneren (het sociale, conceptuele en het praktische domein) voor aan de respondent. Het kan gecombineerd worden met de SCIL.

De SCAF kan worden ingezet door elke professional die in aanraking komt met personen met LVB, waaronder in het onderwijs, de GGZ, de gehandicaptenzorg, psychiatrie, de politie, bij reclassering en in penitentiaire inrichtingen.

De SCAF is te bestellen bij de uitgeverij Hogrefe.

Keuzegids screening & diagnostiek VB

De gratis te downloaden Keuzegids screening & diagnostiek VB (2024) van Alliade PWO geeft betrouwbare en overzichtelijke informatie over diagnostische instrumenten die kunnen worden gebruikt voor het vaststellen van, of het uitspreken van een vermoeden van een (licht) verstandelijke beperking.

Diagnostiek

Om een LVB daadwerkelijk te kunnen vaststellen, is het noodzakelijk dat er diagnostiek wordt gedaan. Het is immers van belang te laten onderzoeken of er sprake is van een algemene achterstand of dat er specifieke zwakheden zijn die ten grondslag liggen aan de behaalde uitslag op een screener. Hieronder volgen een aantal testen die bijvoorbeeld een schoolpsycholoog kan uitvoeren.

Wechsler Intelligence Scale for Children (WISC-V)

De WISC-V is een IQ-test voor kinderen en jongeren vanaf 6 tot en met 16 jaar. Om het totaal IQ te berekenen maakt men gebruik van zeven vaste subtesten. Afhankelijk van de hulpvraag kunnen er subtesten worden afgenomen. Afname van meer subtesten heeft geen invloed op het totaal IQ. Nieuw is dat de WISC-V niet alleen op papier maar ook digitaal afgenomen kan worden.

De WISC-V is te bestellen bij Pearson.

Wechsler Adult Intelligence Scale IV (WAIS-IV)

De WAIS-IV is een IQ test voor jongeren en volwassenen van 16 tot en met 84 jaar oud. Deze IQ-test kan ingezet worden als psycho-educationele test, als hulpmiddel bij klinisch onderzoek en om neuropsychologische en psychiatrische stoornissen vast te stellen.

De WAIS-IV is te bestellen bij Pearson.

Verkorte Adaptief Leervermogen Test (VALT)

De VALT lijkt op een IQ-test. Alleen komt er uit de VALT geen IQ-score, maar een sterkte- zwakteprofiel als resultaat. Bij de constructie van de VALT is uitgegaan van een aantal subtesten van bestaande (intelligentie)testen. De gemiddelde afnameduur van de VALT (circa 2 uur) is daardoor een stuk korter dan een volledige IQ-test. Voor achtergrondinformatie over de VALT, zie de handreiking LVB? daar kun je wat mee!.

Na het uitwerken en het analyseren van de resultaten kan een goed onderbouwd beeld van de sterke en zwakke kanten van een jeugdige geschetst worden.

ADAPT

De ADAPT is een korte observatievragenlijst om adaptieve vaardigheden van volwassenen (16+) in kaart te brengen. De ADAPT meet vaardigheden die belangrijk zijn voor het (onafhankelijk) functioneren in onze maatschappij, zoals vaardigheden op het gebied van persoonlijke hygiëne, sociale contacten of het omgaan met geld en post. Hij bestaat uit 62 vragen die zijn verdeeld over acht schalen:

Basale zelfzorg, hygiëne en verantwoord eten; huishoudelijke vaardigheden; maatschappelijke vaardigheden; sociale afstemming; toepassen van schoolse vaardigheden; omgaan met geld, post en verzekeringen; dagstructuur en daginvulling; verstandige keuzes maken.

ABAS-3 Schaal voor Adaptief gedrag

De ABAS-3 brengt het adaptieve gedrag van kinderen en volwassenen in kaart, zoals communicatie en sociaal contact, vrijetijdsbesteding, het zorgen voor de eigen gezondheid en veiligheid, of het uitvoeren van activiteiten in een thuis- of schoolomgeving. Voor volwassenen (18-80 jaar) is er een zelfrapportagevragenlijst en een informantenrapportagevragenlijst.

Zelfredzaamheidsmatrix (ZRM)

De Zelfredzaamheidsmatrix wordt vaak ingezet bij mensen met een LVB en geeft inzicht in hoe zelfredzaam iemand is en in welke mate iemand ondersteuning nodig heeft. Met de ZRM kan de mate van zelfredzaamheid van cliënten eenvoudig en volledig worden beoordeeld.